مراحل رشد عاطفی کودک و راه های تقویت آن

احساس، همان چیزی‌ست که کمک می‌کند زندگی معنا و مفهومی عمیق‌تر برایمان داشته باشد. بدون احساس (چه احساسات خوب و چه احساسات بد) زندگی شاید نمی‌توانست هیجانی داشته باشد. اما درک کامل و دقیق احساس مقوله‌ای نیست که به این سادگی بتوان به آن دست یافت. هنوز سوالات بسیاری وجود دارند که بی‌پاسخ مانده‌اند. اما این بسیار مهم است که ما به احساسات و رشد عاطفی کودک یا همان Emotional Development به اندازه‌ی دیگر جنبه‌های زندگی و رشد او اهمیت بدهیم.

هر کودکی ویژگی‌های رفتاری و احساسی منحصربه‌فردی دارد. با این حال ما می‌توانیم با یک برنامه‌ریزی درست و رعایت اصولی خاص به رشد عاطفی آن‌ها کمک بسیاری کنیم. اما چگونه؟ برای شروع بیایید اهمیت هوش هیجانی یا همان عاطفی را مورد بررسی قرار دهیم.

رشد عاطفی چیست؟

سوالی است که بسیاری از والدین با آن مواجه می‌شوند. احساسات و عواطف یکی از راه‌های ارتباط با محیط بیرون و اجتماع است. کودکی که در موازات با رشد قدرت تکلم و قدرت قوای حرکتی بتواند رشد عاطفی نیز داشته باشد، شخصیتی مستقل و موفق خواهد داشت. والدین می‌توانند با مطالعه و مشورت از روانشناسان به سوال رشد عاطفی چیست، پاسخ دهند و تمام تلاش خود را برای بهبود احساسات و عواطف کودک انجام دهند.

در نهایت اگر بخواهیم به صورت خلاصه به سوال مهم “رشد عاطفی چیست” پاسخ بدیم، می‌توانیم به خندیدن، گریه کردن، اخم کردن و غیره در زمان کودکی اشاره کنیم که کودک به کمک این موارد، احساسات درونی خود را انتقال می‌دهد و اطرافیان را از حال خود مطلع می‌سازد.

مراحل رشد عاطفی کودک کودک

آیا اولین باری را که اسباب بازی پسرانه یا دخترانه خود را به کسی دادید به خاطر دارید؟ درست بعد از تمام روزهایی که به اشتراک گذاشتن اسباب بازی یک امر غیرممکن بود. تصور می‌کنید این تغییر ناگهانی چگونه رخ داد؟ شاید در آن زمان این موضوع را درک نمی‌کردید، اما این اتفاق یک قدم بزرگ در رشد عاطفی شما بوده است. چنین رشدی عموماً تحت تاثیر والدین اتفاق می‌افتد.

رشد عاطفی کودک مهارت‌های مختلفی را در او نمایان می‌کند. مهارت‌هایی هم‌چون آگاهی اجتماعی، خودآگاهی، توانایی در تصمیم‌گیری مسئولانه، توانمندی در برقراری ارتباط با دیگران و … بخشی از توانایی‌هایی هستند که با افزایش سن و رشد اجتماعی و عاطفی در کودک دیده می‌شوند.

عدم رشد منطقی و درست از نظر عاطفی می‌تواند مشکلات متعددی را به همراه داشته باشد. مشکلات عاطفی، تیرگی در روابط در مدرسه و خانه، مسائل رفتاری و … از جمله مسائلی هستند که کودکان با هوش عاطفی و هیجانی کم دچار آن می‌شوند. (برای اطلاعات بیشتر می توانید به مقاله بازی های افزایش هوش هیجانی در کودکان سری بزنید)

نوبت به آن می‌رسد تا مراحل رشد عاطفی کودک را بررسی کنیم. در این‌جا بر اساس سن کودک و فرآیند رشد او، مراحل رشد عاطفی را از نظر می‌گذرانیم.

مرحله اول، مشاهده احساسات: تولد

نظریه‌های متعددی در زمینه‌ی مراحل رشد احساسات نوزاد وجود دارد. برخی بر این باورند که نوزاد با سه احساس خشم، ترس و شادی به دنیا می‌آید. برخی نیز معتقدند کودک پس از به دنیا آمدن می‌تواند طیف گسترده‌ای از احساسات را درک کند.

گریه کردن و غر زدن کودکان بی‌شک راهی‌ست برای انتقال احساسات و عواطفی که دارند. عوامل بیرونی در کودک احساسات مختلفی ایجاد می‌کنند. نوازش و در آغوش کشیدن کودک می‌تواند در او احساسات مثبتی را ایجاد کرده و در مقابل شرایط بد، لباس نامناسب، گرما و … نیز می‌توانند سبب ناراحتی‌اش شوند. جایی که نوزاد با تنها ابزار خود یعنی گریه به آن‌ها واکنش نشان می‌دهد.

مرحله دوم، ابراز احساسات: دو تا سه سال

با رشد بیشتر، به تدریج به دایره واژگانی کودکان افزوده می‌شود. کودک هم‌چنین به‌تدریج استقلال بیشتری پیدا کرده و به دنبال روش‌های جدیدی برای ابراز احساسات خواهد بود. ابزارهای مختلفی از جمله نقاشی می‌توانند راه‌هایی برای نشان دادن احساسات درونی باشند.

رشد کودک در این مرحله باعث می‌شود تا با تجربه‌های جدیدی مواجه شود. تجربه‌ها و موقعیت‌های جدید بدون شک احساسات کشف‌نشده‌ای را نیز به همراه خواهند داشت. اما مشکل این‌جاست که او هنوز قدرت کافی در بیان احساسات خود نداشته و از نظر مهارت‌های کلامی نیاز به رشد بیشتری دارد.

هر چه احساساتی که کودک تجربه می‌کند پیچیده‌تر باشند، روابط بین والدین و کودک نیز پیچیده‌تر و سخت‌تر خواهد شد. والدینی که در کنترل احساسات و عصبانیت خود در برابر خشم کودک توانمند نیستند، در این مرحله بسیار با مشکل مواجه خواهند شد. این موضوع تا حد بسیار زیادی بر رشد عاطفی کودک نیز تاثیر منفی می‌گذارد.

مرحله سوم، مدیریت احساسات: سه تا پنج سال

در این سن به تدریج کودک وارد مهد کودک و پس آن پیش دبستانی می‌شود. این محیط‌های اجتماعی جدید، فرصت رشد بی‌نظیری را به کودک می‌دهند. اما بدیهی‌ست که چنین فضایی چالش‌های بسیار بیشتری را نیز رقم خواهد زد. (درباره انتخاب مهد کودک قبلا در فرفرک به طور کامل صحبت کردیم)

به اشتراک گذاشتن، گوش دادن، بازی گروهی و … کودک را به هم سن و سال‌هایش گره می‌زنند. در چنین شرایطی که کودک تماماً نمی‌تواند به والدین تکیه کند و حضور مداوم آن‌ها قطع شده است، به تدریج کودک شروع به تقویت مهارت‌هایی برای سازگاری با شرایط جدید می‌کند.

در چنین مرحله‌ای مسئولین این محیط‌ها و مربیان و … باید فضایی امن و کنترل شده را برای کودکان فراهم کنند. آرامش و احساس امنیت در این محیط اهمیت بسیار بالایی داشته و به کودک جسارت رفتن به سراغ تجربه‌های جدید را می‌دهد و به او در بیان بهتر عواطف و احساسی که دارد کمک می‌کند.

چگونه به رشد عاطفی کودک کمک کنیم؟

حال که اهمیت رشد عاطفی کودک را درک کرده‌ایم، بهتر است راه‌هایی را برای تقویت آن بیاموزیم. توجه داشته باشید که در مراحل مختلف رشد کودک، راهکارها و رفتارهایی وجود دارند که می‌توانند به کودک در توسعه‌ی مهارت‌های عاطفی و اجتماعی او کمک کنند.

همان‌طور که پیش از این گفتیم، رشد اجتماعی کودک در سه مرحله‌ی مهم شکل کاملی به خود می‌گیرد. این مراحل تقریباً تا 5 سالگی به طول می‌انجامند. اهمیت رشد احساسی و عاطفی کودک تا این سن بسیار بیشتر از سنین بزرگسالی‌ست. در ادامه نکاتی را برای تقویت رفتارهای اجتماعی و رشد عاطفی کودکان یک تا پنج ساله معرفی می‌کنیم.

تقویت هوش هیجانی و عاطفی در نوزادان

از بدو تولد تا یک سالگی شما باید نکات زیر را برای القای احساس آرامش به کودک خود در نظر داشته باشید.

• کودک خود را همیشه در آغوش بگیرید و او را به آرامی نوازش کنید. این کار را در طول روز و در حد کافی انجام دهید.
• به محض شنیدن گریه‌ی کودک به سراغ رفع نیاز او بروید. پاسخ‌گویی به موقع به نیاز کودک اهمیت بسیار بالایی دارد. برای عملکرد بهتر در این زمینه می‌توانید اقدام به یادگیری معانی صداها و شکل‌های مختلف گریه کودک کنید.
• در هنگام شیر دادن به کودک حتماً او را در آغوش بگیرید. حتی اگر با شیشه شیر به او غذا می‌دهید.
• قابل پیش‌بینی و سازگار باشید.
• با وجود این‌که می‌دانید کودک هنوز معنای کلمات را نمی‌فهمد، اما در مورد احساسات مختلف هم‌چون شادی، غم، هیجان و… را با او حرف بزنید.

رشد عاطفی کودک در یک سالگی

در این سن کودک کم‌کم شروع به حرکت کرده و می‌تواند کنش‌هایی را در دامنه‌ای کوچک داشته باشد. توجه به موارد زیر در چنین دورانی می‌تواند کمک‌کننده باشد.

• محدودیت‌های منطقی و دقیقی را با گفتن کلمه‌ی «نه» برای کودک ایجاد کنید. به این ترتیب که اگر زمانی کودک خواسته‌ای نامعقول دارد یا حرکتی اشتباه انجام می‌دهید، با آرامش تمام و با صدایی مهربان به او «نه» بگویید. به این طریق شما می‌توانید به کودک برخی محدودیت‌ها را بیاموزید.
• روتین‌هایی را برای انجام کارها تعیین کنید و همیشه بر اساس آن‌ها کارها را پیش ببرید.
• کنجکاوی را در کودک خود تقویت کنید.

هوش عاطفی کودک در 2 سالگی

با افزایش سن کودک و رسیدن به 2 سالگی شما چالش‌های جدیدی را تجربه خواهید کرد. برای عملکرد بهتر در این زمان به نکات زیر توجه کنید.

• بعد از شرایط حاد و بحث و جدل‌ها سعی کنید زودتر آرامش را به جمع برگردانید.
• با توانایی‌ها و ناتوانایی‌های کودک خود در امور مختلف کنار بیایید.
• با کودک خود بیشتر صحبت کنید و کلماتی را که معرف احساسات مختلف هستند به کار بگیرید.
• فرزند خود را تشویق کنید و به او روحیه دهید.

تقویت هوش عاطفی کودک 3 ساله

اگر نگران رشد عاطفی کودک سه ساله خود هستید، نکات زیر را به خاطر بسپارید.

• به کودک خود کمک کنید تا بازی‌های گروهی‌ها را شروع کند. در هنگام خرید اسباب بازی می‌توانید بازی‌های گروهی را نیز به انتخاب‌های خود اضافه کنید.
• از کودک خود حمایت کنید.
• اگر متوجه احساسی در کودک می‌شوید سعی کنید او را به سمت بیان آن هدایت کنید. (با پرسش‌های متعدد و جزئی، می‌توانید به این هدف دست پیدا کنید. فراموش نکنید که آرامش و بیان محبت‌آمیز در این زمان بسیار مهم است.)

در این سن:

• کودک هیجانات  مختلفی مثل شادی، حسادت، ترس، عصبانیت را حس می کند و می تواند بر اساس موقعیت انتخاب کند که آن ها را بیان کند یا نه. مثلا اگر از کادویی که دریافت کرده خوشحال نیست می تواند انتخاب کند برای آنکه دیگری ناراحت نشود آن را نشان ندهد.
• کودک نیازهایش را با کلمات بیان می کند مثلا می گوید ” خسته ام”
• می تواند عصبانیتش را به شکلی دقیق تر  با استفاده از کلمات و نه حرکت نشان دهد
• نسبت به کودکان دیگر بعضی از رفتارهای اجتماعی از نوع دوستانه نشان می دهد مثل تقسیم کردن یا کمک به کودکی که زمین خورده
• از اعمال نظم، قوانین و محدودیت ها کمتر عصبانی می شود چون به تدریج دلایل آن ها رامی فهمد
• ممکن است کودک نسبت به والد جنس مخالف خودش توجه بیشتری نشان دهد

در ماه های آینده کودک آمادگی دارد برای:

• مسئولیت پذیری و ارائه ی ابتکارات
• کسب استقلال و افزایش اعتماد به نفس کودک
• پیوسته تر، عمیق تر، و غنی تر کردن موضوعات بازی هایش، مثلا می تواند مزرعه بازی کند و اسباب بازی های مربوط به آن مثل حیوانات و تراکتور را انتخاب کند
• دوستی با کودکان هم سن خود را با ثبات بیشتری تری گسترش دهد مثلا با نشان دادن وابستگی به یکی از همبازی هایش.

فراموش نکنیم:

ریتم رشد کودکان در زمینه های مختلف متفاوت است و اطلاعات این مقاله کلی است و بهتر است اگر در مورد رشد فرزندتان نگران هستید به متخصص رجوع کنید.

چگونه به رشد عاطفی فرزند 3 ساله خود کمک کنیم

فرزند شما شخصیت منحصر به فرد خودش را دارد که با ریتم خودش رشد می کند اما شما می توانید در مقام پدر و مادر رشد او را با سرزنده بودن ، ایجاد آرامش، قدرت دادن به کودک، بازی کردن و یاد دادن تقویت کنید. این رفتارها زندگی و ارتباط با کودک را آسانتر می کند. جدول زیر با توجه به سن کنونی فرزندتان، مثال هایی برای رفتار با کودک ارائه می دهد که می تواند برای رشد عاطفی او خوب باشد.

1.آرامش خاطر دادن

شما چه می کنید	فرزندتان چه یاد می گیرد؟
هنگامی که الگوی کنترل هیجاناتتان باشید	فرزندتان یاد می گیرد به شکل قابل قبول روی خود مسلط شود
هنگامی که از او می پرسید چه چیزی باعث بهتر شدن حالش هنگام عصبانیت یا ناراحتی می شود ،  به او کمک می کنید فشارهای عصبی خود را آرام کند	هنگامی که هیجانات منفی به سراغ فرزندتان می آید، احساس می کند مورد حمایت واقع شده
هنگامی که کتاب هایی در مورد هیجانات برای او می خوانید	فرزندتان به تدریج نسبت به دیگران احساس همدلی می کند

2.بازی کردن

شما چه می کنید	فرزندتان چه یاد می گیرد؟
هنگامی که برای او روز های مخصوص بازی با دوستانش را برنامه ریزی می کنید	فرزندتان احساس می کند به نیازهای اجتماعی اش اهمیت داده شده
هنگامی که به او فرصت انتخاب فعالیت یا بازی هایی که دوست دارد را می دهید	فرزندتان احساس می کند که موقعیت را در اختیار دارد و عزت نفس مثبت نسبت به چیزهایی که دوست دارد پیدا می کند
هنگامی که در بازی یا فعالیت های دیگر، هدف هایی که او توانایی رسیدن به آن ها را دارد تعیین می کنید	فرزندتان بهتر و بهتر از عهده وظایف یا فعالیت هایش برمی آید

3.یاد دادن

4 سالگی و رشد عاطفی کودک

سه نکته‌ی مهم که در رفتار با کودک چهار ساله باید در نظر داشته باشید عبارتند از:

• وقتی کودکتان با شما حرف می‌زند کاملاً به او توجه کنید. ارتباط چشمی‌تان را حفظ کنید و با تکان دادن سر و یا تایید با کمک کلمات، نشان دهید که به طور کامل به او گوش می‌دهید.
• موقعیت‌های بیشتری را برای بازی با گروه همسالان فراهم کنید.
• همواره به کودک خود چیزهای مثبت بگویید و به او اعتماد به نفس بیشتری بدهید.

در این سن:

• کودک به بازی های تقلیدی علاقه نشان می دهد چون می خواهد روی تجربیاتی که باعث ناراحتی یا ترس او می شود تسلط پیدا کند،
• عزت نفس بالا و تصویر خوبی از خودش دارد و به موفقیت هایش افتخار می کند،
• کودک به تقاضاهای والدینش اغلب جواب مثبت می دهد به خصوص در مواردی که به محدودیت ها و قوانین مربوط می شود،
• به جای برخورد فیزیکی می تواند ناراحتی ها و پرخاشگری هایش را با کلمات توضیح دهد،
• کودکان در این سن می توانند به مدت 20 تا 30 دقیقه تمرکز داشته باشند و به تنهایی بازی کنند،
• می تواند ارتباطات متعدد  با کودکان دیگر داشته باشد و برای رسیدن به هدف مشترک با دیگران همکاری کند،
• استقامت زیادی برای انجام و به اتمام رساندن وظیفه ی سختی که به عهده او گذاشته شده، نشان می دهد،
• کودک کمتر از قبل خود محوری نشان می دهد و به تدریج موضوعاتی غیر از خودش را در نظر می گیرد. مثل برآورده ساختن انتظارات والدین یا در نظر گرفتن علاقه های دیگران.

در ماه های آینده کودک آمادگی دارد برای:

• مشارکت در انجام کارهای خانه
• خود را مورد سوال قرار می دهد، درباره کارهایش فکر می کند و آن را بیان می کند مثلا می گوید، “پدرم از کار من ناراحت شد.”
• نسبت به فرد دیگر احساسات منفی یا مثبت خواهد داشت و احساسات او را نیز درک خواهد کرد،
• بیشتر از قبل مقابله و مخالفت می کند،
• واقعیت را از تخیل تشخیص می دهد،
• بیشتر از قبل به مراقبت از خودش توجه نشان می دهد. مثلا اتاقش را مرتب می کند، به تنهایی به دستشویی می رود و به تنهایی حمام می کند،

فراموش نکنیم:

فراموش نکنیم ریتم رشد کودکان در زمینه های مختلف متفاوت است و اطلاعات این مقاله کلی است. بهتر است اگر در مورد رشد فرزندتان نگران هستید تنها به این مطالب بسنده نکنید و به متخصص رجوع کنید.

چگونه به رشد عاطفی فرزند 4 ساله خود کمک کنیم

فرزند شما شخصیت منحصر به فرد خودش را دارد که با ریتم خودش رشد می کند اما شما می توانید در مقام پدر و مادر رشد او را با سرزنده بودن ، ایجاد آرامش، قدرت دادن به کودک، بازی کردن و یاد دادن تقویت کنید. این رفتارها زندگی و ارتباط با کودک را آسانتر می کند. با توجه به سن کنونی فرزندتان، تابلوی ارائه شده مثال هایی برای رفتار با کودک می دهد که می تواند برای رشد عاطفی او خوب باشد.

1.آرامش خاطر دادن

شما چه می کنید	فرزندتان چه یاد می گیرد؟
هنگامی که فرزند خود را حمایت می کنید و موضوعاتی که برایش پیش آمده را تشریح و ذهن او را روشن می کنید، در حقیقت اجازه نمی دهید تجربیات منفی او را تحت تاثیر قرار دهند،	فرزند شما با استرس کمتری زندگی می کند و احساس می کند شما به عنوان پدر یا مادر دوستش دارید و او را حمایت می کنید.
هنگامی که اجازه می دهید توانایی ها و  استعدادهایش بروز کنند،	فرزند شما اعتماد به نفس پیدا خواهد کرد و شایسته گی هایش در همه ی زمینه ها را باور می کند. مثل استعدادهایش در ورزش، موسیقی یا نقاشی.

2.بازی کردن

شما چه می کنید	فرزندتان چه یاد می گیرد؟
هنگامی که مداد، کاغذ و وسایل دیگر در اختیار او می گذارید و او را تشویق به نقاشی کشیدن و توضیح دادن آن ها می کنید،	فرزند شما از خلاقیت خود برای بیان هیجانات و صحبت از احساساتش استفاده می کند و از این طریق بعضی موضوعات را در درون خود تثبیت می کند.
هنگامی که به وسیله ی عروسک ها یا بازی نقش شخصیت ها، صحنه ای  می سازید که می تواند موقعیت ها و احساسات خود را در آن شبیه سازی کند،	فرزند شما با بکارگیری تخیل، هیجاناتش را بروز می دهد و آنها را می شناسد.

3.یاد دادن

شما چه می کنید	فرزندتان چه یاد می گیرد؟
هنگامی که به او نشان و آموزش  می دهید چگونه هیجانات و احساساتش را مدیریت کند،	فرزند شما یاد می گیرد ناراحتی ها و خشم خود را در امنیت کامل بیان کند.
وقتی می خواهد در بعضی موقعیت های اجتماعی چیزهای جدید را تجربه یا برا موضوعاتی کمی ریسک کند و شما او را حمایت می کنید،	فرزند شما یاد می گیرد اجازه داریم چیزهای جدید را امتحان کنیم و می توانیم موفق هم شویم. مثل “نه” گفتن و مقاومت بدون ترس و خشونت در برابر دوستی که می خواهد به زور یا با پرخاشگری اسباب بازی او را بگیرد.

جمع بندی

رشد عاطفی کودک و افزایش مهارت‌های اجتماعی به او کمک می‌کنند تا خود و احساساتش را بهتر بشناسد. با افزایش آگاهی عاطفی، کودک می‌تواند روابط بهتری ایجاد کرده و آن‌ها را حفظ کند. هم‌چنین کودکان عملکرد بهتری در زمینه‌ی تجربه‌ی احساسات جدید، مدیریت و ابراز آن‌ها خواهند داشت.

رشد عاطفی باعث افزایش اعتماد به نفس، همدلی، دوستی، همکاری، احساس اهمیت و تعلق و … می‌شود. بیشترین نقش را در پرورش یک کودک اجتماعی، والدین و مربیان و معلمان دارند. در حقیقت این افراد اصلی‌ترین الگوهای کودکان در زندگی اجتماعی هستند.

منبع: Rasmussen